Erciyes TV’de Pazar akşamları yayımlanan ve arkadaşım Mehmet Conağası ile birlikte hazırlayıp sunuduğumuz “Ah O Eski Günler” programında 1930 Kayseri doğumlu İbrahim Küçükgöncü’yü ağırladık geçen hafta.
Geçmiş zamanların güzelliği, zenginliği ortaya çıktıkça yeni yeni şeyleri öğrenmenin de keyfine varıyoruz. Kayseri’nin canlı tarihleri dediğimiz yaşlılarımız, öyle güzel geleneklerden, hatıralardan bahsediyorlar ki bunları mutlaka gelecek nesillere aktarmalıyız diye düşünerek arkadaşım Mehmet Conağası ile birlikte hummalı bir faaliyetin içine girmiş bulunuyoruz.
Program esnasında anlatılan bir olay adeta fıkra gibiydi. Sizinle paylaşmak istiyorum.
Eski zaman hikayesi bu… Uçak Fabrikasının pistine bir Amerikan Uçağının inmek istediğini anlıyorlar ve o sırada da kulede İngilizceyi çok iyi konuşan kule görevlisinin yerinde başka biri var. Ona diyorlar ki “Aman bu uçak piste inmeye çalışıyor, şu an pistin durumu çok kötü, her taraf ıslak, Amerikan uçağını uyar da piste inmesin.” Zorda kalan kule görevlisi, Amerikan Uçağına sesleniyor:
“Mister mister, meydan şap şap, iniş no no!”
Sonra uçağın ahvali ne olmuş bilmiyoruz, fıkra burada sona eriyor.
Daha nice anı, kaleme alınmayı bekliyor. Bu sadece fıkra gibi bir olay olduğu için dile getirdim.
Gerçek şu ki gerek Kayseri Tayyare Fabrikası olsun, gerek Kayseri Sümerbank Fabrikası olsun, o zamanlar Kayseri’nin üniversiteleri gibi. Kayseri’nin sanayileşmesinde öncü görevi görüyorlar. Bunca yetişmiş insan daha sonra yavaş yavaş Kayseri sanayinin çekirdeğini oluşturacaklardır. Kayseri’nin sosyal hayatına yaptıkları katkılar ise başlı başına ele alınması gereken bir konudur.
Gönlümüzden geçen şey, insanımızın gönlünden yeniden yeşerecek duygularla havacılık alanında ülkemizin çok ciddi adımlar hale gelmesidir. Gençlerimize bu hatıraları naklederek bu kıvılcımları oluşturabiliriz diye düşünüyorum.
KAYSERİ TAYYARE (UÇAK) FABRİKASI
Birinci Dünya Savaşı ve daha sonra Kurtuluş Savaşı süresince uçak sanayimizin bulunmayışı büyük sıkıntılara sebep olmuştur. Bu sıkıntılar kimi zaman öyle boyutlara ulaşmıştır ki, malzemesizlik ve bakımsızlıktan uçaklar onarılamaz hale gelinmiştir.
Bu durumu bizzat yasayan büyük önder Atatürk, savunma ve harp sanayi konusundaki son teknolojiyi temsil eden havacılık sanayinin kurulması için Cumhuriyet in ilanından sonra direktif vermiştir.
Fabrikanın kurulusu için çalışmalara başlanmıştır. Bunun için geniş çaplı bir araştırma yapılmış ve konuyla ilgili olarak yurtdışındaki firmalara teklifler götürülmüştür. Çalışmaların sonucunda, Türk Tayyare Cemiyeti ile Alınan uçak üreticisi Junkers Flugzeugwerke A.G. arasında 15 Ağustos 1925 tarihinde yapılan anlaşma gereğince, Türkiye de uçak ve motorlarını imal etmek amacıyla Tayyare ve Motor Türk Anonim Şirketi (TOMTAS) kurulmuştur.
Bu durumu bizzat yasayan büyük önder Atatürk, savunma ve harp sanayi konusundaki son teknolojiyi temsil eden havacılık sanayinin kurulması için Cumhuriyet in ilanından sonra direktif vermiştir.
Fabrikanın kurulusu için çalışmalara başlanmıştır. Bunun için geniş çaplı bir araştırma yapılmış ve konuyla ilgili olarak yurtdışındaki firmalara teklifler götürülmüştür. Çalışmaların sonucunda, Türk Tayyare Cemiyeti ile Alınan uçak üreticisi Junkers Flugzeugwerke A.G. arasında 15 Ağustos 1925 tarihinde yapılan anlaşma gereğince, Türkiye de uçak ve motorlarını imal etmek amacıyla Tayyare ve Motor Türk Anonim Şirketi (TOMTAS) kurulmuştur.
Merkezi Ankara da olan şirket ilk olarak Eskişehir de küçük bir tesis kurarak Hava Kuvvetlerinde bulunan Junkers uçaklarının küçük onarım islerini yapmaya başlamıştır. Ayrıca Hava Kuvvetlerinde bulunan Junkers uçaklarını geniş çaplı bakımlarını yapmak ve üretimini gerçekleştirmek amacıyla Kayseri de bir fabrika kurulması kararlaştırılmıştır. Bu fabrikanın Kayseri de kurulmasında, etrafı dağlarla çevrili bir ovadaki şehrin stratejik konumunun ve havacılık için 1. derecede önemli olan, şehrin güney kesimindeki geniş ve düz bir alanın varlığı önemli birer etken olmuştur.
Kurulacak fabrika için her türlü teçhizat Almanya dan getirilmiştir. Gerekli malzemeler Hamburg dan Mersin e kadar denizyolu ile, Mersin den Ulukışla ya kadar trenle, Ulukışla dan Kayseri ye dek ise zamanın en çok kullanılan ulaşım aracı kağnı ve develerle taşınmıştır. Tamamını çelik konstrüksiyon olan 11 liangarm temeli atılmış, bunların 6 sının inşaatı 1 yıl içinde tamamlanmış ve tezgahlar monte edilmiştir. Fabrikanın kurulmasında ve işletmeye açılmasında kalifiye insan gücü ihtiyacı, Almanya dan getirilen 5 mühendis, 120 Alman işçisinin yanı sıra 240 Türk isçisi ile karşılanmıştır.
Fabrika 6 Ekim 1926 da Milli Müdafaa Vekili Recep PEKER, TOMTAS İdare Meclisi Baskanı Refik KORALTAN ve Kayseri Belediye Reisi İbrahim SEFA tarafından açılmıştır. Fabrikada 6 hangarda, birisi 100 Kw hk, ikisi de 200 Kw olan dizel motorlarından enerji elde edilerek, 170 personel ile faaliyete başlanmıştır. Böylece şehirde modem tarzda ilk büyük sanayi tesisi üretime geçmiştir. Aynı zamanda fabrikadaki Türk işçileri, daha doğrusu Kayseri halkı da makine, motor ve metalle tanışmıştır..
Fabrikanın açılmasıyla birlikte, JUNKERS A 20, F 13 ve G-23 uçaklarının bakim, onarım ve revizyon işlemlerine başlanmıştır.
Fabrikada çalışan Alman isçi ve mühendislere verilen yüksek ücretlerin bakım ve onarım maliyetlerini artırması, Alman ve Türk personel arasında huzursuzluğa yol açan ücret farkı, anlaşma gereği yükümlülüklerden bazılarının yerine getirilmemesi gibi sebeplerden dolayı anlaşmazlık çıkmış ve şirket 28 Haziran 1928 tarihinde kapatılmıştır.
1930 yılında Tayyare Cemiyeti, şirketi hesabına tasfiye ederek fabrikayı Milli Müdafaa Vekaleti ne devretmiş ve yıl sonuna doğru tekrar uçakların bakim ve onarımına devam edilmiştir. Mevcut tesisler 1932 yılında Tayyare Fabrikası adım atmıştır. 1932 yılında Milli Müdafaa Vekaleti ile Amerikan ilie Curtiss Aeroplane and Motor Company mc. Firması arasında yapılan anlaşma sonucu, Curtiss Hawk ve Fledgllng uçaklarının üretimine başlanmıştır. Toplam 33 adet Curtiss Hawk ve 8 adet Fledgling uçağı imal edildikten sonra bu uçakların üretimine son verilmiştir. Fabrikada imal edilen Fledglinglerden birisi Yzb. Enver AKOLU (Emekli General) tarafından Tahran a götürülerek Türk Devletinin hediyesi olarak İran a verilmiştir.
Fabrikada imal edilen ve revizyonu yapılan uçaklar iniş ve kalkış için fabrikaya 5 km. mesafede, şehrin batısında bulunan Çorakçılar Mevkiine şehrin caddeleri dar olduğu için kanatlan sökülüp atlı arabalarla çekilerek götürülüp getirilmiştir. Tecrübe uçuşlarını genç Türk pilotları gerçekleştirmiştir.
1933 ortalama doğru fabrika tümüyle Milli Müdafaa Vekaleti ne devredilerek yeniden bir açılış yapılmıştır. 1935 yılında 3 ayrı tipte toplam 50 adet planör, Türkkuşu adına imal edilmiştir. 1933-1934 yıllarında fabrika sahasındaki meydan uçuşa açılmıştır.
1936 yılında Alman uçak üreticisi Gothear Waggoii Fabrik A.G. ile lisans anlaşması yapılarak 1937 yılından itibaren Gotha 145 uçaklarının, üretimine başlanmış ve bu uçaklardan toplam 45 adet imal edilmiştir.
Yine 1936 yılında Polonya nın Panstwowe Zaklady Ionicze firması ile lisans anlaşması yapılarak 1937 yılından itibaren PZL- 24A -24C uçaklarının imalatına başlanmıştır. Bu uçaklardan da toplanı 24 adet üretilmiştir.
1940 yılında ise İngiliz Philhips And Powis Aircraft Ltd. firmasıyla lisans anlaşması yapılarak Magister imalatına başlanmıştır. Bu uçaktan toplam 24 adet imal edilmiştir. Yaklaşık 10 yıl içerisinde 5 farklı tipte toplam 134 uçak üretilmiştir. Ayrıca 1937-1947 yılları arasında 24 tip uçak fasbatı ve 14 tip motor revizyonu gerçekleştirilmiştir.
1950 yılından itibaren Tayyare Fabrikası nın adı kaldırılarak Hava ikmal Merkezine dönüştürülmüştür. Tesis, Hava Kuvvetleri Komutanlığı na ait pervaneli uçakların, onarım ve fasbatların, muhtelif tip taşıt araçları ile yer teçhizatı onarım ve revizyonlarını üstlenmiştir.
Dış kaynaklardan yedek malzeme temini güçleştikçe, Hava Kuvvetlerinin ikmal, bakım ve onarım gücünün devam için fabrika geliştirilerek bir kısmı malzemenin üretimine geçilmiştir. Türkiye deki üç ikmal merkezinden biri olan Kayseri 2. Hava İkmal Bakini Merkezi nde günümüzde yüksek teknolojik sistemlerle Hava Kuvvetlerinin ihtiyaçları yönünde üretim yapılmaktadır.
Yorumlar